Wesprzyj Produkcję

Z podanej liczby 1,2 miliona brańców uprowadzonych z Rzeczypospolitej do końca XVII w. do kraj powróciła tylko niewielka część ludzi, nie przekraczająca łącznie kilkudziesięciu tysięcy osób. O skali tego trwającego ponad dwa stulecia procederu istnieje obecnie w Polsce w najlepszym razie tylko minimalna wiedza, gdyż
w programach szkolnych na próżno szukać informacji o tatarskim jasyrze, handlu niewolnikami w basenie Morza Czarnego i codziennym zagrożeniu życia dla milionów mieszkańców państwa polsko-litewskiego. Nie zdajemy sobie sprawy, że rozległe obszary Europy Środkowo-Wschodniej stanowiły przez kilka stuleci strefę pozyskiwania
niewolników zarządzaną przez oddziały tatarskie. Tatarzy rokrocznie przez ponad dwa stulecia dostarczali na rynki niewolnicze w Imperium Osmańskim średnio ponad 10 tysięcy ludzi, przy okazji powodując również masowe zniszczenia w infrastrukturze gospodarczej atakowanych państw. To pełne tragizmu zjawisko, jak żadne inne w naszej
historii zapisało się w pamięci zbiorowej wielu pokoleń nie tylko Polaków ale i Rusinów (Ukraińców) zamieszkujących na terenach ziem południowo-wschodnich Rzeczypospolitej znajdujących się w zasięgu operacyjnym ord tatarskich. Szersza popularyzacja wiedzy o tym wciąż mało znanym dziejowym kataklizmie
dotykającym wiele generacji naszych przodków powinna również uświadomić, jak wielka tragedia kryje się za wspomnianą wyżej suchą statystyką ponad miliona osób wyrwanych brutalnie ze swoich domów przez ordyńców.

Cierpienie i wielka tragedia ludzi uprowadzanych przez Tatarów, które rozpoczynały się w chwili ataku ordyńców na ich miejsca zamieszkania był dopiero początkiem traumatycznego losu bowiem czekało na nich ciężkie doświadczenie wyczerpującego i kończącego się niekiedy śmiercią marszu w kierunku Morza Czarnego, trwała rozłąka z najbliższymi, a dalej upokarzające targowiska „żywego towaru”, skąd jako niewolnicy trafiali na galery, do haremów bądź do pracy w gospodarstwach rolnych w różnych miejscach państwa osmańskiego. W tych warunkach u pewnej części porwanych do niewoli ludzi rozwijały się symptomy zespołu stresu pourazowego (PTSD), z którym musieli się mierzyć często do końca życia.
Pokolenia mieszkańców kresów południowo-wschodnich naznaczone traumą ataków ordyńców, a także dotkliwym doświadczeniem przemocy i straty odwoływały się do tych pełnych bólu wydarzeń w oparciu o religię chrześcijańską, budując w ten sposób swoją tożsamość. To egzystencjalne zagrożenie, jakie przynosili ze sobą
bezwzględni łowcy „żywego towaru” z Krymu i stepów Budżaku pozostawiło trwałe ślady w pamięci zbiorowej ofiar i świadków wydarzeń, które przekazywane były następnym pokoleniom i pomimo upływu kilkuset lat są nadal żywe w lokalnych społecznościach Podkarpacia. Przejawia się to zarówno w kulturze materialnej, jak i niematerialnym dziedzictwie kulturowym terenów nawiedzanych przez Tatarów. Ten niezwykle szeroki zakres oddziaływania zagrożenia tatarskiego wynika nie tylko z ogromu tragedii naszych przodków, którzy stawali się ofiarami ordyńców ale i z dużej intensywności operacji zagonów tatarskich, które miały charakter działań asymetrycznych (asymmetric warfare). Ten mało znany wciąż aspekt grabieżczych wypraw tatarskich stanowiących zagrożenie egzystencjalne dla ludności kresów południowo-wschodnich, może być zresztą niezwykle ciekawym elementem w narracji, pokazując zaskakującą nowoczesność i skuteczność „maniery wojny tatarskiej” w wymiarze wojskowym, jak nazwał ją w 1698r. hetman wielki koronny Stanisław Jan Jabłonowski. Co ciekawe, niekonwencjonalny sposób prowadzenia operacji
militarnych typowy dla ludów koczowniczych Wielkiego Stepu oparty na działaniach nielinearnych, unikaniu starć z regularnymi siłami przeciwnika i równoczesnym atakowaniu tzw. celów miękkich w postaci ludności cywilnej, celowym niszczeniu infrastruktury gospodarczej i wykorzystywaniu zarządzania refleksyjnego, może być
porównywany do rozwiązań taktycznych i operacyjnych obecnych w wojnach pierwszej ćwierci XXI stulecia, które określane są mianem tzw. „nowych wojen”.
Z tych powodów zjawisko najazdów ord tatarskich na południowo-wschodnie tereny Rzeczypospolitej w epoce wczesnej nowożytności należy do najbardziej traumatycznych i transgeneracyjnych doświadczeń w skali dziejowej dla szerokich warstw ludności zamieszkującej na tych obszarach. Podkreślić warto, że w obecnych
granicach państwa polskiego tereny województwa podkarpackiego stanowią wyjątkowy region w skali kraju, dokąd docierały niegdyś rządne łupów i jasyru zagony tatarskie. Jest to przyczyną, że pomimo upływu wielu wieków, zachowała się w wielu miejscowościach wciąż żywa pamięć kolektywna napadów tatarskich, która stanowi ważny lecz często niedostrzegany szerzej element dziedzictwa kulturowego tej części Polski. Planowany film może doskonale wykorzystać ten cenny i mało znany zasób dziedzictwa kulturowego, który zachował się na terenie Polski południowo-wschodniej w postaci licznych podań, pieśni i legend ludowych, które związane są z „miejscami pamięci” funkcjonującymi w krajobrazie w postaci przydrożnych kapliczek, krzyży, kopców i tzw. znaków tatarskich. Wszystkie te artefakty opowiadają o lokalnych wydarzeniach związanych z walkami z ordyńcami, zazwyczaj podejmowanymi przez społeczności chłopskie w obronie swoich rodzin, domostw, czy kościołów i cerkwi, które pełniły funkcje tzw. warowni chłopskich (m.in. Blizne, Hyżne, Nowosielce, Radruż). W większości przypadków narracje te nawiązują do popularnej w XVII i XVIII w. idei prowidencjonalizmu, opisując przypadki mirakularnych zdarzeń, takich jak cudowne interwencje Matki Boskiej i świętych patronów podejmowanych w obronie lokalnych społeczności wiejskich i mieszkańców miast podczas napadów Tatarów. Warto zaznaczyć, że tego typu wątki są często powiązane z rzeczywistymi wydarzeniami walk lokalnych społeczności chłopskich z ordyńcami, co stanowi charakterystyczny rys dziedzictwa historycznego tej części obecnej Polski. Większość „miejsc pamięci” dotyczących zjawiska grabieżczych rajdów tatarskich można również wykorzystać do stworzenia atrakcyjnego pod względem historyczno-kulturowym i turystycznym szlaku tatarskiego, który łączyłby miejscowości związane z bohaterskimi walkami z wojownikami ze stepów Kipczaku. Głównym celem planowanego dokumentu fabularyzowanego powinno być upowszechnienie i popularyzacja wiedzy historycznej o skutkach najazdów tatarskich, utrwalenie pamięci tego dziejowego zjawiska wśród
mieszkańców Polski, nie tylko społeczności obecnego województwa podkarpackiego lecz całego kraju oraz zwrócenie uwagi szerszej publiczności na ten często niedostrzegany, lekceważony i pomijany aspekt naszej przeszłości. Potrzeba realizacji tego projektu wynika przede wszystkim z diagnozy niewielkiego zainteresowania
historią regionu Polski południowo-wschodniej, szczególnie wśród ludzi młodych. Nie można zapominać, że realizacja pełnometrażowej produkcji filmowej na ten temat, niezależnie od dużej atrakcyjności wątków przygodowych związanych z pograniczem polsko-tatarsko-tureckim, posiadać może ogromny potencjał promujący tę
część obecnej Polski, która kilka stuleci wcześniej tworzyła ziemie południowo-wschodnie Rzeczypospolitej.
Dodatkowo w obecnej sytuacji zagrożenia wojną w Europie Środkowo-Wschodniej film może mieć zdecydowanie większy wymiar aktualności historycznej dla egzystujących na obszarze Międzymorza społeczeństw różnych państw. Żyjemy w czasach, które bardzo angażują nas w teraźniejszość, absorbują czas i uwagę. Przeszłe epoki, zwłaszcza te odległe bardziej w czasie jawią się wielu ludziom, w tym również młodemu pokoleniu, jako coś, co było bardzo dawno temu i nie ma już wpływu na naszą rzeczywistość. W świadomości pokoleń zanika również poczucie znaczenia lokalnego dziedzictwa kulturowego i historycznego. Fakt ten nie wynika nawet z jakiejś postawy ignorancji i lekceważenia historii i przeszłości jako takiej, lecz staje się bardziej rysem naszym czasów, gdzie teraźniejszość wydaje się jedynym budulcem rzeczywistości i naszego jestestwa. Nic bardziej mylnego. Jesteśmy ukonstytuowani z tego, co kiedyś było teraźniejszością, a dzisiaj ma wpływ na nasz sposób myślenia i tożsamość, tym bardziej, że najbardziej traumatyczne doświadczenia dziejowe przekazywane są nie tylko w drodze przekazu kulturowego lecz także są dziedziczone mogą być genetycznie. Sądzić należy przy tym, że realizacja materiału może być istotnym i ambitnym zadaniem dla kształtowania świadomości historycznej znaczącej części Polaków, nie tylko w kontekście 400. rocznicy niezwykle niszczącego najazdu ordy z Budżaku z czerwca 1624 r., jaka przypadnie w 2024 r., lecz także z uwagi na inne istotne zjawisko. Jest nim właśnie unikatowy w skali kraju fenomen pamięci zbiorowej najazdów tatarskich rozumianej jako ważny i niezbywalny element niematerialnego dziedzictwa ziem południowo-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej.

oprac. dr Andrzej Gliwa
Konsultacja historyczna w
filmie „Jasyr”